🔻 جامعه شناسی سنت در میعادگاه یلدا. 🖋 عباس نعیمی جورشری

🔻 جامعه شناسی سنت در میعادگاه یلدا
🖋 عباس نعیمی جورشری

جامعه شناسی یلدا همانا جامعه شناسی سنت است. آنجا که "واقعه" به تکرار دچار می شود. از سالی به سال پسین جهش می کند. با هر جهش نیز از لباس کهن می کاهد و پوشش "اکنون" به تن می کند. بااینحال روح واقعه "کهن" است. در گذشته نمی زید لکن همچون روحی در سیلان گذشته است.

اینگونه روشنفکر ایرانی با این پرسش بنیادین مواجه می شود که چه مناسبتی میان ما و یلدا وجود دارد؟ ساختار فرهنگی ایران کنونی چه ارتباطی با یلدا به مثابه واقعه فرهنگی دارد؟

مواجهه نسلهای متعدد با یلدا مواجهه ای متغیر است. اگرچه مولفه های ثابت به یلدا هویت مشخص می بخشد:

۱. زمان؛ مرز مشترک پاییز و زمستان. آنجا که ورود به فصل سرد رقم می خورد. جامعه ایرانی به عنوان جامعه کشاورزی _ دامداری در عهد کهن، از این سرما متضرر می شد لکن در بزم خویشان و دوستان، همدلی و پیوستگی را جشن می گرفت. توگویی تجدید عهدی برای مقابله با زمستانی که در راه بود.

۲. ادب؛ فال حافظ و شاهنامه فردوسی. یلدا در هزاره اخیر متاثر از ادبیات پارسی بوده همانگونه که ساختار فرهنگی ایرانیان متاثر از همین ادب بوده است. خاصه اینکه در جامعه شناسی ایران کلاسیک، ادیبان نقش متفکران را نیز ایفا نموده اند. آنها پیشگامان اندیشه مردمان نیز بوده اند و خلا متفکران نظریه پرداز را تا حدودی پر کرده اند. اگرچه ساختار اجتماعی ایران همواره از قلّت متفکران نظریه پرداز متضرر بوده است. از دیرباز گرفته تاکنون. از این حیث فردوسی و چهار قرن بعد حافظ بنای یلدا را بلند می کنند و پای ثابت مردم شناسی ایرانی می شوند. اثرگذاری ادیبان متفکر آنگاه عیان تر می شود که به مختصات "زبان و قدرت" از زاویه گفتمان فوکویی نظر شود که تفصیلش خارج از حوصله این نوشتار است.

۳. جغرافیای فرهنگی؛ فراگیری سنت در عرصه ایران بزرگ به عنوان یک "منطقه اثر" شامل ایران کنونی، قفقاز، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، کردستان عراق. اگرچه تجزیه ایران در قرون متمادی به کاهش قلمرو آن به عنوان حاکمیت ملی منجر شده است لکن "قلمرو تمدنی" آن بقا داشته به گونه ای که در کشورهای مذکور همچنان یلدا زنده است و اشتراک فرهنگی ایجاد می‌کند.

۴. سفره؛ انار و هندوانه و مغزی جات. بزم ایرانی در ابعاد سه گانه فوق ساختار پیدا کرده است بااینحال تزئینات ویژه خود را طلب کرده. اقتصاد بر فرهنگ جلوه داده و سفره به عنوان "عرصه کنش اجتماعی" ، "تبادلات عاطفی" و "انعکاس نمادین" معنا پیدا کرده. معنایی که ماندگار گشته است.

مختصات محلی و قومی نیز بر این مولفه های افزوده می شود و بر این مجموعه، رنگ تنوع می دهد. قومیت و زبان و مذهب به بزم ایرانی، انعکاس متفاوت می بخشد. "واقعه" با روح مشترک، تجلی رنگارنگ می یابد.

پژوهش ها نشان داده است که تحولات تکنولوژیک همواره مناسبات اجتماعی را دستخوش تحول نموده است. سنتها به عنوان مناسبات تکرار شده، متاثر از همین اصل هستند. دستخوش تغییر می شوند. برخی سنن از بین می روند و برخی تغییر محتوا می دهند. برخی نیز تنها با تغییرات شکلی همراه هستند.

به نظر می رسد سنت یلدا ذیل دسته سوم است. محتوا حفظ شده اما مناسبات اجتماعی بعضا تغییرات شکلی داشته است. تحولات تکنولوژیک و فضای مجازی عامل عمده است. چنان که در سده اخیر با سازوکارهای دیوانی مدرن و در دهه دهه اخیر با فناوری شبکه های اجتماعی زیست ایرانیان متحول شده است. علاوه بر اینکه محدودیت های اقتصادی خانوار ایرانی در یک ماتریس، بر روابط عاطفی و نزدیکی اجتماعی تاثیرات جدی داشته است از جمله بر سنن ارزشمند ملی.

آنچه محل اعتناست پایداری سنت یلدا علی رغم همه این موانع است. بسیاری سلسله ها و نظام های سیاسی آمدند و رفتند اما یلدا در قلب مردمش ماندگار ماند. بحران های اقتصادی و نظامی متعددی رخ داد اما یلدا در قلب مردمش ماندگار ماند. همچون نوروز در آوردگاه هویت ملی.

یلدا همچون "جانی بلند" از خلال عصرها جان سالم به در برده و در متن خانواده ایرانی زیست کرده است. عهد کهن از مرز زمان خودش را به عهد مدرن رسانده است. توگویی نور نسلها را در دیده دارد. چشمش میدرخشد. جنگها بر قامتش زخم نشانده و صلحها بر زخمش ضماد نهاده است. در گذر قرون اشکها و لبخندهای مردمان ایران زمین را بر چهره نگاشته است. فراوان رخت عروسی و عزا به تن دیده است. خطوط پیشانی اش گواه این سرگذشت شگفت می باشد.
این است که یلدا پیشانی اش بلند شده.
بختش بلند شده.
ادبش بلند شده.

نگارنده بر این نظر است که مرام نیکان ایران زمین، مرامنامه یلداست. این مرامنامه ارثیه ای است برای "من" ایرانی امروزین. مخرج مشترک برای من مذهبی و من غیر مذهبی که می تواند محل تغذیه اخلاقی نسل نو باشد. به تعبیر نغز بهرام بیضایی در 'سیاوش خوانی' :
"همه با دشمن جنگیدند و سیاوش با دشمنی"!

🌐 شبکه جامعه‌شناسی علامه
@Atu_Sociology