ریشه‌های درختی تنومند و سایه گستر (بخش اول)

ریشه های درختی تنومند و سایه گستر (بخش اول)
✍ فرزام پروا


کسانی که در موقعیت تاریخی – جغرافیایی خود غیر از درختچه های نحیف نیم تا یک ذرعی ندیده اند، در مواجهه با غول حوزه اندیشه و ایده پردازی چون ژک لکان، که درختی تنومند و چند هزار ساله را می نماید، بایستی از خود بپرسند که ریشه های این درخت کجاست، و یحتمل از کدامین رودخانه خروشان تغذیه کرده، و کدامین خورشید او را بارور نموده، و کدامین خاک حاصلخیز ریشه های او را در خود جای داده است؟
تنها اگر به یکی از ابداعات لکان توجه کنیم – مثلا چهار نوع گفتار او – خواهیم دید که او چگونه در یک نمودار ساده و با بکار گیری تنها چهار حرف، موفق شده هم ساختار لذت (ژویی سانس) را در گفتار نشان بدهد (کاری که یک عمر مورد اهتمام میشل فوکو بود) و هم الیناسیون یا از خود بیگانگی سوژه را (که وجه همت ژک دریدا را تشکیل می داد)، و نه تنها این دو متفکر را وامدار خود ساخته، بلکه پاسخی بر تنازعات خشمگینانه آن دو ارائه کرده است. همین مثال کوچک نشان می دهد که خاکی که درخت اندیشه های او در آن روییده، اندیشه های متفکران هم عصرش بوده، که از آنها تاثیر پذیرفته و متقابلا بر آنها تاثیر گذاشته است. البته می دانیم باروری خاک نیاز به کود هم دارد، و ما بایستی از روان شناسی به طور عام گرفته ( که لکان آن را معادل اتولوژی یا علم رفتار شناسی حیوانات می دانست!) تا فلسفه انگلو ساکسون (دیوید هیوم و پوزیتیویسم) و روان شناسی و روان کاوی انلگو آمریکن (مثل روان شناسی اگوی آنا فروید) بسیار ممنون باشیم که در نهایت در حوزه روانکاوی با فروکاستن آن به یک رابطه تصویری یا دوئل، کود لازم را هم در اختیار این درخت قرار داد تا در پاسخ به آن، روانکاوی را به مرزهایی برساند که شاید در مخیله فروید، پدر روانکاوی هم نمی گنجید.
سه دهه پایانی عمر لکان، لحظه به بار نشستن این درخت تنومند بود، و باقی ماندن میراثی برای آیندگان که تا دهه ها بر آثار این دوره که افزون بر 30 جلد است مداقه کنند، و نکات تازه ای از آن بیرون کشند. «خود لکان می گفت نوشته هایش تنها ده سال پس از چاپ برای مردم روشن و آشکار می شوند؛ گرچه ده سال شاید مدت زمان کمی باشد». [از قول ژک – آلن میلر، که در ادامه اظهار می کند که مفاهیم سمینارهای اول و دوم لکان که در سالهای 1953 و 1954 ارائه شده اند تازه پس از گذشت 35 سال بالنسبه برای افراد بسیاری قابل دست یابی هستند!]. (1)
اما چه کسی می تواند پاسخ پرسش در مورد ریشه های این درخت را بدهد جز میلر، بزرگترین شارح آثار او، که سابقه تحصیلات فلسفی دارد، و شاگرد دریدا و لویی آلتوسر بوده، و با ذهنی باز و بدون تعصب روی ایده ها و مخصوصا مواضع شخصی لکان، در طی چندین دهه در کلاس هایش به نام «جهت گیری لکانی»، به شرح و بسط این آثار پرداخته است.
با امید دیدن روزی که با وجود سنگ های خارایی که در خاک سرزمین ما وجود دارند، و علاقه بسیار برای نوشتن یادگاری روی تنه درختان، و سعی بلیغ در پوشاندن چهره خورشید، امکان به وجود آمدن چنین درختانی در ایران زمین نیز حاصل شود. البته در چنان روزی دیگر تعداد کلاس های واقعی لکان از یک عدد، و تعداد شاگردان واقعی کلاس از انگشتان دو دست فراتر خواهد رفت. (کاری به کلاسهایی که کنده کاری و یادگار نویسی روی درخت روانکاوی هستند یا استفاده از اره برقی را آموزش می دهند نداریم!).

(1) An Introduction to seminars I & II/ Lacan’s Orientation Prior to 1953 / By Jacques-Alain Miller


@Kajhnegaristan