انقلاب، ساخت‌وسازها، ساخت‌وپاخت‌ها و سازوکارها. محمد فاضلی (عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی)

انقلاب، ساخت‌وسازها، ساخت‌وپاخت‌ها و سازوکارها
محمد فاضلی (عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی)
✅ هر سال در بهمن‌ماه، فهرستی از جاده، ریل، سد، شبکه، نیروگاه، کارخانه فولاد، تأسیسات آبرسانی، مدرسه، دانشگاه و ... به عنوان دست‌آوردهای نظام جمهوری اسلامی ایران معرفی می‌شود. من تردید ندارم که ساختن این گونه زیرساخت‌ها برای توسعه اقتصادی ضرورت دارند و بی‌گمان بخش مهمی از آن‌ها دست‌آوردهایی قابل احترام‌اند که هم‌چون دارایی‌های ارزشمند ملت ایران باید آن‌ها را ارج نهاد و هم‌چون امانتی برای نسل‌های آتی به ایشان منتقل کرد.
✅ انقلاب را اگر با این رویکرد بنگریم، می‌توان نام این رویکرد را «#انقلاب_ و_ساخت‌وساز» نامید. انقلابی که دست‌آوردهایش را در قالب بتون، فولاد و فناوری متجلی و ارائه کرده است. کیفیت زندگی ایرانیان، قدرت ملی و امنیت ملی، ثبات و پایداری و چشم‌انداز توسعه‌ کشور تا اندازه زیادی توسط همین دست‌آوردها حاصل شده است.
✅ جمهوری اسلامی ایران را اما می‌توان در چهل سالگی‌اش از زاویه دیگری نیز نگریست، زاویه‌ای که من بر آن نام «#انقلاب_و_سازوکارها» می‌گذارم. سازوکارها از جنس نرم‌افزار اداره کشور و قاعده بازی هستند و بر این باورم که جمهوری اسلامی ایران در چهل سال اول عمرش، بسیار کمتر از آن‌ مقدار که کمر همت به توسعه سخت‌افزارها بسته، منابع را صرف اصلاح و توسعه سازوکارها کرده است.
✅ سخت‌افزار کیفیت زندگی، نیروگاهی است که برق تأمین می‌کند و سدی است که آب شرب، کشاورزی و صنعت را فراهم می‌کند، اما سازوکار ناظر بر مصرف این منابع، بازارهای متشکل آب و انرژی، نظام تعرفه‌گذاری و ساختار حقوقی ناظر بر فعالیت اقتصادی و رعایت حقابه‌هاست. ✅ بیمارستان و درمانگاه سخت‌افزار بهداشت و درمان، است، اما سازوکار پایدارسازی منابع مالی نظام بهداشت و درمان تجلی فیزیکی ندارد و در قواعد حاکم بر روابط بیمه‌ها و نظام درمان، روابط حقوقی و مالی میان پزشک و بیمار، نظام تأمین مالی سلامت، و روابط میان پیشگیری و درمان تجلی می‌کند.
✅ ده‌ها هزار شعبه بانک و تعدد بانک‌ها، نشان توسعه ساخت‌وسازی بخش مالی و پولی است، اما توسعه سازوکارها را باید در تضمین سلامت و شفافیت نظام بانکی، کیفیت خدمات آن در مقایسه با بانک‌های جهان و کارکرد آن در تأمین مالی بخش‌های مولد اقتصاد دید.
✅ خصیصه جمهوری اسلامی ایران را در چهل سالگی عمرش، عدم توازن میان بعد ساخت‌وسازی و بعد سازوکاری آن است. نظام سیاسی‌ای که زیرساخت‌ها مشهود را به مدد میلیاردها دلار منابع نفتی و استفاده حتی افراطی از منابع طبیعی و انسانی کشور گسترش داده است اما سازوکارهای تنظیم‌کننده قواعد بازی در زمین زیرساخت‌ها، توسعه‌نیافته و ناهم‌ساز با شرایط دنیای پیچیده امروز هستند.
✅ کیفیت نامناسب برخی زیرساخت‌ها و هدررفت‌هایی که در برخی موارد صورت گرفته و پروژه‌هایی که علی‌رغم هزینه‌های گزاف‌شان، پایداری ندارند و استخوان لای زخم‌های جامعه بدل شده‌اند، ناشی از نقصان در سازوکارهای ناظر بر پیدایش، طراحی، تصویب و اجرای این پروژه‌ها بوده است.
✅ شهرهای بسیاری در چهل سالگی انقلاب و بعد از صرف میلیاردها دلار برای زیرساخت‌های توسعه، ناپایدارند و از ریسک زلزله، آتش‌سوزی و آلودگی هوا رنج می‌برند. تأمین مالی صنعت آب و برق با دشواری مواجه است. نظام بهداشت و درمان در تأمین مالی به دشواری افتاده و بدمصرفی بر عرصه مصرف حامل‌های انرژی حاکم است. سه شاخص اقتصاد کلان یعنی نرخ تورم، نرخ بیکاری و نرخ رشد اقتصادی وضعیت مناسبی ندارند، و شکایت مردم از فراگیر شدن فساد باعث کاهش سرمایه اجتماعی شده است.
✅ این‌ نقصان‌های جدی را نمی‌توان با طرح‌های عمرانی و پروژه‌های ساخت‌وساز بیشتر درمان کرد. ساخت‌وسازهای بیشتر بر بستر نظام اداری، قواعد حقوقی، شرایط نهادی و به‌طور کلی سازوکارهایی که مولد همین وضعیت بوده‌اند، نتیجه‌ای جز ناپایداری و ویرانی بیشتر نخواهد داشت. عقلانیت ساخت‌وسازگرا کاملاً مستعد آن است که شیوه‌ای از حکمرانی «#ساخت‌وپاخت‌گرا» را نیز در خود بپروراند و به شکل فزاینده‌ای مشروعیت سیاسی را فرسوده سازد.
✅ جمهوری اسلامی ایران برای پا گذاردن به دومین چهل سال عمر خود، بیش از آن‌که به ساخت‌وسازهای کثیرتر و بریدن روبان‌های بیشتر، بر بستر قواعد و سازوکارهایی پرنقصان نیازمند باشد، به عقلانیتی سازوکارگرا، و اصلاح نرم‌افزارها، توسعه حقوقی و بسط سازوکارهای عقلانی بهبود حکمرانی نیازمند است.
✅ جمهوری اسلامی ایران به گذاری بنیادین در اندیشه حکمرانی نیاز دارد. گذاری که از چشم‌انداز توسعه‌ای مبتنی بر مهندسی و مهندسان فراتر رفته و به سوی رویکردی مبتنی بر علوم انسانی و اجتماعی، سیاست‌گذاری عمومی و علوم حکمرانی گام بردارد؛ از ساخت‌وسازها فراتر رود و به سازوکارها بپردازد.

نقل از کانال دکتر محمد فاضلی
@fazeli_mohammad

ژئوپولیتیک ایرانی
@irgeopolitics