فرهاد قنبری:. افسانه سهم پنجاه درصدی ایران از خزر

فرهاد قنبری:
افسانه سهم پنجاه درصدی ایران از خزر

ایران و روسیه تا پیش از انقلاب سال پنجاه و هفت و تا فروپاشی شوروی در چهار عهدنامه و مورد مشخص در مورد بهره برداری از خزر توافقنامه امضا کرده اند.
سه مورد از این توافقنامه ها در زمان قاجار و یک مورد در آخرین سال حکومت رضا شاه پهلوی به امضا رسیده است.
دو مورد اول عهدنامه های استعماری گلستان و ترکمنچای بوده اند که در آنها ایران حق روسیه به عنوان تنها کشوری که حق کشتیرانی جنگی در خزر دارد را به رسمیت شناخته است.
در عهدنامه گلستان و ترکمنچای بندی به این مضمون گنجانده شده است" سفاین تجارتی روس مانند سابق استحقاق خواهند داشت که به آزادی بر دریای خزر به طول سواحل آن سیر کرده به کناره‌های آن فرود آیند و در حالت شکستکشتی در ایران اعانت و امداد خواهند یافت و همچنین کشتیهای تجارتی ایران را استحقاق خواهد بود که به قرار سابق در دریای خزر سیر کرده، به سواحل روس آمد و شد نمایند و در آن سواحل در حال شکست کشتی به همان نسبت استعانت و امداد خواهند یافت. در باب سفاین حربیه که علم‌های عسکریه روسیه دارند چون از قدیم بالانفراد استحقاق داشتند که در بحر خزر سیر نمایند، لهذا همین حق مخصوص کما فی السابق امروز به اطمینان به ایشان وارد می‌شود، به نحوی که غیر از دولت روسیه هیچ دولت دیگر نمی‌تواند در دریای خزر کشتی جنگی داشته باشد."

پس از انقلاب بلشویک ها در سال هزار و نهصد و هفده سیاست مداران جدید روس سعی کردند از در دوستی با همسایگان وارد شوند و سابقه سیاه استعماری تزارها را از ذهن مردمان کشورهای همجوار پاک نمایند. یکی از کشورهایی که لنین و همراهان او از در دوستی وارد شده و قراردی به عنوان قرارداد " مودت" با آنها به امضا رساند ایران بود .
این قرار داد در سال هزار و سیصد شمسی (سه سال پس از انقلاب روسیه) به امضا رسید. در بندهایی از این قرارداد به حق استفاده و بهره برداری از منابع خزر اشاره شده است.
در فصل هشتم این عهدنامه آمده است "طرفین معظمتین متعاهدتین رضایت می‌دهند که از زمان امضاء این معاهده هر دو بالسویه حق کشتی‌رانی آزاد در زیر بیرق‌های خود در بحر خزر داشته باشند.” یا در فصل دیگری از قرار داد آمده‌ است: ” دولت شوروی روسیه پس از آنکه رسماً از استفاده از فواید اقتصادی که مبتنی بر تفوق نظامی بوده صرف نظر نمود اعلان می‌نماید که علاوه بر آنچه در فصول نه و ده ذکر شد سایر امتیازات نیز که دولت سابق تزاری عنقا برای خود و اتباع خود از دولت ایران گرفته بود از درجه اعتبار ساقط می‌باشند"

در آخرین مورد از قرارداد مابین ایران و روسیه ( قبل انقلاب ۵۷) که به چگونگی استفاده از منابع خزر اشاره شده است مربوط به سال هزار و سیصد و نوزده است.
در ماده دوازدهم از این قرار داد شانزده ماده‌ای دربارهٔ حقوق کشتیرانی طرفین در آب‌های خزر آمده است:
۱_ با کشتی‌هایی که زیر پرچم یکی از طرفین متعاهدتین در دریای خزر سیر می‌نمایند در بندرهای طرف متعاهد دیگر چه در حین ورود و چه در مدت توقف و چه درموقع خروج از هر حیث مثل کشتی‌های کشوری رفتار می‌شود.
۲_کشتی‌های مزبوره عوارض بندری دیگری نخواهد پرداخت جز آنچه قانوناً برای کشتی‌های کشوری وضع گردیده آن هم به همان شرایط و با همان معافیت‌ها…

۳_کابوتاژ به کشتی‌های کشوری طرفین متعاهدتین اختصاص دارد مع‌هذا موافقت حاصل شده‌است که هر یک از طرفین متعاهدتین به کشتی‌هایی که زیر پرچم طرف دیگر سیر می‌نمایند حق کابوتاژ را برای حمل و نقل مسافر و بار در دریای خزر بدهد.
۴- صرفنظر از مقررات فوق هر یک از طرفین متعاهدتین، ماهیگیری را در آب‌های ساحلی خود تا حد ده میل دریایی به کشتی‌های خود اختصاص داده و این حق را برای خود محفوظ می‌دارد که واردات ماهی‌های صید شده از طرف کارکنان کشتی‌هایی را که زیر پرچم او سیر می‌نمایند از تخفیفات و مزایای خاصی بهره‌مند سازد.
۵- کشتی‌هایی که در دریاهایی غیر از دریای خزر زیر پرچم یکی از طرفین متعاهدتین سیر می‌نمایند در آب‌های کشوری و بندرهای طرف متعاهد دیگر از حیث شرایط کشتیرانی و هرگونه عوارض از همان حقوق و مزایایی که در این مورد به کشتی‌های دولت کاملةالوداد اعطا می‌گردد "

همانگونه که مشخص است در هیچکدام از این قراردادها به حق استفاده از منابع زیر دریا اشاره نشده است. در ترکمنچای گلستان ایران از داشتن نیروی دریایی خزر محروم شده و در عهدنامه مودت آن را به دست آورده و سپس در عهدنامه هزار و سیصد و نوزده چگونگی استفاده از آن مورد بحث قرار گرفته است.

اما آنچه عیان است این مسئله است که نیروی دریایی و صنعت شیلات ایران در مقایسه با امپراطوری شوروی بسیار ناچیز بوده و خزر همیشه جولانگاه روس ها بوده است و این سهم پنجاه درصدی هیچگاه افسانه ای بیش نبوده است.
@kharmagaas