📢جنگ چریکی و هنر و ادبیات ایران

📢جنگ چریکی و هنر و ادبیات ایران
@matikandastan

فرج سرکوهی: مبارزه مسلحانه، به هنگامی که حماسه از آرزو و خیال شاعرانه فرارفت و در قالب جنگ چریکی به واقعیتی عینی بدل شد، بستر دوره سوم شاعری شاملو را، که اوج شعری او نیز هست، شکل داد.

◀قهرمان داستان”۲۴ در خواب و بیداری” صمد بهرنگی نیز در پایان داستان آرزو می کند که “مسلسل پشت شیشه مال او باشد.”

◀صمد خود محور جمعی بود که به یکی از سه محفل تشکیل دهنده فداییان بدل شدند. کاظم سعادتی، عضو محفل و چریک بعدی، در نقدی بر کتاب “الدوز و کلاغ ها”ی صمد نوشت که “سرود او را در شهرها آواز خواهد کرد.”

◀قهرمان کتاب “ماهی سیاه کوچولو” صمد، برای رسیدن به دریای آزاد مبارز می کند. منوچهرهزارخانی در نقدی با عنوان “جهان بینی ماهی سیاه کوچولو”، از این داستان رمزگشایی و لایه ها و گرایش های جامعه آن روزگار ایران را بر اساس کالبدشکافی و تیپولوژی قهرمانان داستان صمد “از راست به چپ” تحلیل می کند.

◀ماهی سیاه کوچولو و نقد هزارخانی را می توان پیش نویس ادبی رساله های سیاسی پویان و احمدزاده تلقی کرد.

◀در شعر فروغ نیز نبوغ ادبی با گیرنده های حساس ترکیب شد.در شعر “دلم برای باغچه می سوزد” فروغ، جامعه ایران “باغچه ای است” با “قلب ورم کرده”، که “در انتظار بارش یک ابر ناشناس خمیازه می کشد.

◀کامران شیردل نیز در فیلم “اون شب بارونی”صدای توفان را در قاب های فیلم خود به تصور می کشد.

◀در نمایشنامه های غلامحسین ساعدی، به ویژه در “پنج نمایشنامه مشروطیت”، فضا آبستن انفجار است. روستاییان نمایشنامه “چوب به دست های ورزیل” او سرانجام بر ترس خود غلبه و به نهادی که تمثیل حاکمیت وحشت است،حمله می کنند و تماشاگران نمایش “دیکته و زاویه” او برای قهرمانی دست می زنند که به فرمان های استبداد و وسوسه های او “نه” می گوید.

◀مرتضی ممیز در نمایشگاهی جمعی قمه های تیز را از سقف بر فراز سر تماشاچیان آویزان می کند.

◀یکی دو سال مانده به انفجار عمل در سیاهکل، فضای ادبیات و هنر ایران چنان طوفانی و آبستن و نیازمند به “عمل” است که حتی سیاوش کسرایی، شاعری که به حزب توده گرایش داشت، در شعر “خانگی” می سراید:”سگ رامی شده ایم، گرگ هاری باید بود.”

◀اجرای نمایش “دشمن مردم”ایبسن، به کارگردانی سعید سلطان پور، چون جلسه بزرگداشت نیما در دانشگاه تهران و چون اجرای نمایش “آموزگاران” نوشته محسن یلفانی و با کارگردانی سلطان پور، به امکانی برای تبلیغ “عمل” بدل می شوند.

◀شعرها و مقاله های تند خسرو گلسرخی و سعید سلطان پور، گرچه ماندگار نبوده و به شعار نزدیک ترند، اما هیجان تب زده و شوق نزدیک شدن به لحظه موعود رهایی بخش “عمل” را فریاد می کنند.

◀هنوز مرکب شعر “تمثیل” شاملو که سروده بود”فریادی شو تا باران، وگرنه مرداران”خشک نشده بود که صدای انفجار عمل از سیاهکل و از مسلسلی که سینه تیمسار فرسیو را هدف گرفت، در ایران می پیچد.

◀جنگ چریکی نقد مفاهیم گذشته چپ سنتی بود و روشنفکری چپ ایران را از رکود فکری و عملی، از دور عبث محفل سازی و بازداشت و از تنگنای مساله بقا در استبداد رها و گرایش غالب بر چپ مستقل ایران را متحد کرد. گرایش غالب روشنفکری ایران نیز به حمایت از مبازه مسلحانه برخاست. مبارزه مسلحانه زبان، لحن، سبک و روال و مضامینی نو را باب و ادبیات و هنر ایران را چندان متحول کرد که محققانی چون شفیعی کدکنی نیز در دوره بندی ادبیات و هنر معاصر “دوره ۴۹ تا انقلاب” را دورانی مستقل در ادبیات و هنر ایران تعریف می کنند.

◀پس از سیاهکل کرامت دانشیان، که بعدتر به جنگ مسلحانه روی آورد، در سال ۱۳۵۱ فیلم کوتاه “دولت آباد” را می سازد که بازتاب مستقیم فضای آن دوره و روان شناسی اوست.

◀امیرنادری در قابی از فیلم “خداحافظ رفیق”عکس ۹ چریک متواری را می گنجاند و اسفندیار منفردزاده ترانه “جمعه خونین” را برای این فیلم خلق می کند. این ترانه با صدای فرهاد به یکی از محبوب ترین و ماندگارترین آثار موسیقایی ایران بدل می شود.

◀قهرمان فیلم گوزن های مسعود کیمیایی، که آن را بهترین فیلم او می دانند، چریکی مسلح است که امیرپرویز پویان را به یاد می آورد.

◀چند سالی پس از سیاهکل، مفاهیم چپ سنتی در بیانی نو بازگشتند تا “روح زمانه” را از اسب حماسه به زیر آورند.

◀یکی دو سال بعد تاریخ ورق خورد و نظام ارزشی آدم ها و ادبیات و هنر دیگر گشت. نقد کارنامه مبارزه مسلحانه از منظر نوعی از سیاست به نفی آن رسید، اما ادبیات و هنر دهه های چهل و پنجاه ایران، جدای از نقد سیاسی و ارزشی، شکوه حماسه انسان گرایانه را چنان بر سنگ تاریخ فرهنگ ایران و در حافظه زبان فارسی ثبت کرد که زیبایی آن، به روزگار ما نیز، که زمان و زمانه دیگر شده است، انکار ناشدنی است. (منبع: گوهران)
@matikandastan