نه من و آمد و رفت.. دو نمایشنامک از سامویل بکت. برگردان: علیرضا بهنام

نه من و آمد و رفت

دو نمایشنامک از سامویل بکت
برگردان: علیرضا بهنام
چاپ دوم ۱۳۹۱
نشر مشکی

سامویل بکت را امروزه به‌عنوان یکی از شمایل‌های ادبیات در سدهٔ بیستم میلادی به‌جا می‌آوریم. اگرچه او خود در زمرهٔ نویسندگانی قرار می‌گیرد که با تبدیل نویسنده به شمایل در جامعه مخالف‌اند اما در سال ۱۹۸۹ یعنی زمانی که بکت دیده از جهان فروبست شهرت او به افسانه بدل شده بود، نمایشنامه‌هایش در سر‌تاسر جهان روی صحنه رفته بودند، کتاب‌هایش به اکثر زبان‌های زندهٔ دنیا برگردانده شده بود و جایزهٔ ادبی نوبل را در سال ۱۹۶۹ از آن خود ساخته بود. این‌همه از بکت هنرمندی ساخت که بیش از هر هنرمند دیگری درباره‌اش ادبیات انتقادی تولید شده است. شاید به‌خاطر این گستردگی اقبال عمومی در زمان زندگی تنها بتوان بکت را با شکسپیر مقایسه کرد. طرفه این‌که هر دو نویسنده –‌ هرکدام در زمانهٔ خود- میزان نمایشنامه‌نویسی را با آثار خود عوض کردند و عصر نوینی را در این هنر بنیان گذاشتند.
در کشور ما مانند بیشتر نقاط دنیا بکت بیشتر با نمایشنامه‌های بلندش هم‌چون «دست آخر»، «در انتظار گودو» شناخته می‌شود و قسمت بزرگی از فعالیت ادبی او مانند سه رمان «مالون می‌میرد»، «مولوی و «نام ناپذیر»، شعر‌ها و نمایشنامه‌هایش چنان‌که در‌خور است شناخته شده نیست.
متن‌هایی که در این کتاب به فارسی برگردانده‌ام به این قسمتِ کمتر شناخته شده از زندگیِ هنریِ بکت تعلق دارند.
بکت «نه من» را در بهار ۱۹۷۲ به زبان انگلیسی نوشت. این نمایشنامه نخستین بار تابستان‌‌ همان سال در نیویورک روی صحنه رفت و در سال ۱۹۷۳ توسط انتشارات (Faber and Faber) در انگلستان منتشر شد. متن شامل یک تک‌گویی است که توسط شخصیتی با نام دهان که مطابق دستورالعمل نمایش با استفاده از نور‌پردازی تنها دهان او پیداست روایت می‌شود. نه من شخصیت دیگری هم دارد به نام شنونده که تنها در چهار ترجیع متن حرکاتی خفیف از خود نشان می‌دهد و در بقیهٔ زمان اجرا ساکت و بی‌حرکت باقی می‌ماند.
نمایشنامه «آمد و رفت» در سال ۱۹۶۵ توسط بکت به زبان انگلیسی نوشته شد. اما او در سال ۱۹۶۶ این متن را به زبان فرانسه نوشت و با تغییرهای اندکی در گفت‌و‌گو‌ها و یک آغاز متفاوت برای چاپ به انتشارات می‌نویی پاریس سپرد. با این‌حال آمد و رفت به‌همان شکل نخستین در سال ۱۹۶۷ توسط انتشارات (Calder and Boyars) لندن به‌ زبان انگلیسی منتشر شد. در این متن سه شخصیت فلو، وی و رو با جنسیت نامشخص طی جمله‌هایی کوتاه و بریده بریده به مرور خاطرات خود می‌پردازند.
شخصیت‌های بکت در نمایشنامه‌هایش انسان‌هایی جدا شده از هویت انسانی خود هستند که در آن واحد هم گوینده‌اند و هم به گفته‌های خود گوش می‌سپارند. شاید عنوان نمایشنامه «نه من» که در مقابل مفهوم روان‌شناختی من به عنوان یک شخصیت ثبات یافته و جامعه‌پذیر انسانی قرار می‌گیرد بتواند گویای این رویکرد بکت به انسان باشد. نه من کسی است که با مرور گذشتهٔ خود از لحظهٔ تولد تا ۷۰ سالگی می‌کوشد معنایی برای مجموعهٔ ناکامی‌ها، ایمان، شک و ناسازگاری‌های خود با جهان بیابد. گذشته‌ای که با بی‌ثباتیش از او به‌جای «من» یک «نه من» ساخته است که امروز حتا در سن و جنسیت خود نیز تردید دارد.