🔻مناسک: میدان رقابت متولیان اماکن مذهبی.. ✍محسن حسام مظاهری..۱

🔻مناسک: میدان رقابت متولیان اماکن مذهبی

✍محسن حسام مظاهری

1
آیین‌سازی تشیع ایرانی، در مسیر عجیبی افتاده که در طول تاریخ تشیع بی‌سابقه است. آخرین محصول شگفت این روند، برگزاری «آیین شکرگزاری اقامه عزای در ماه‌های محرم و صفر» است که دیروز (20 آبان 97) در حرم حضرت معصومه قم برگزار شد. بانی این مراسم بی‌سابقه تولیت آستان حضرت معصومه بوده است. یک نکته مهم در روند آیین‌سازی‌های اخیر همین است که در بسیاری موارد، ابداع‌کننده‌ی آن‌ها، متولیان سازمان‌ها و اماکن مذهبی اند. و هرچه مکان مذهبی مهمتر و سازمان و دستگاه تولیت وسیع‌تر و برخوردارتر باشد، متولیان آن در آیین‌سازی فعال‌تر بوده‌اند. چنین است که در سال‌های اخیر و در بین مؤسسات مذهبی، «آستان قدس رضوی» و «آستان مقدس حضرت معصومه» بالاترین سهم را در آیین‌سازی داشته‌اند.

2
آستان قدس رضوی در دوره‌ی تولیت جدید تحولات و تغییرات مهمی را پشت سر می‌گذارد که ازجمله در توسعه‌ی سازمانی و آیین‌سازی نمود داشته است. نظام مدیریتیِ سنتی حرم که تا تولیت پیشین استمرار داشت، میراث نظام شاهنشاهی و به نوعی متناسب با شئون همانن نظام بود. تولیت پیشین، گرچه خود از رهبران جریان انقلاب در شهر مشهد محسوب می‌شد، اما در مقام تولیت، مشی انقلابی نداشت و بی‌جهت نبود که در افواه عامه‌ی مردم حتی با پیشوند «شاه» از او یاد می‌شد. موج انقلاب و تحولات انقلابی، تا دم ورودی باب‌های حرم بیشتر نیامده بود. درنتیجه تحفظ می‌شد که فضای حرم، صرفاً به مباحث دینی و اعتقادی که مابه‌الاشتراک همه زایران است، آنهم با رویکرد «تشیع سنتی» پرداخته شود. تنها استثنا، ظهرهای جمعه (به جهت اقامه نماز جمعه) و موسم آیین‌های سیاسی مانند راهپیمایی‌ها بود که موقتاً به ادبیات انقلابی اذن دخول به حرم داده می‌شد. اما تولیت جدید که شخصیتی سیاسی (نه مذهبی) است که حتی سودای ریاست‌جمهوری داشت (و شاید هنوز هم داشته باشد)، با ورود خود، گفتمان مذهبی آستان قدس را متحول کرده است. حرم امام‌رضا(ع) ـ که به طور تاریخی مانند حرم دیگر امامان ملجأ همه اصناف شیعیان و حتی غیرشیعیان بوده ـ عملاً در حال تبدیل‌شدن به میدانی برای تشیع سیاسی و حکومتی است. از همین روست که مثلاً مسایل سیاسی روز کشور و موضوعاتی چون «اقتصاد مقاومتی» و «برجام» هم به داخل صحن‌ها و منبر وعاظ حرم کشیده شده و «پاسخگویی به شبهات سیاسی» به یکی از سرفصل‌های فعالیت روحانیان مبلغ داخل حرم افزوده شده است.
اما به موازات تحول در گفتمان مذهبی حرم، تولیت تازه آستان قدس در آیین‌سازی هم به‌شدت فعال بوده است. یک نمونه‌ی مهم و بی‌سابقه، آیین پرچم‌گردانی و حضور خادمان حرم با تشریفاتی خاص در بیمارستان‌ها و خیریه‌ها و برخی مراسمات است. این خادمان گویی به‌مثابه‌ی نمایندگان امام‌رضا و وکلای امر قدسی با هدف «تبرک‌بخشی» مردم خصوصاً فرودستان و مبتلایان (بیماران) در مکان‌ها و مراسمات ظاهر می‌شوند و پرچمی که مدتی بر فراز قبه‌ی حرم در اهتزاز بوده (و لذا «متبرک» شده است) را برای تبرک بین حاضران می‌گردانند و یا در مراسم رژه می‌روند. تهیه و توزیع بسته‌های نمک با عنوان «نمک تبرکی» و «نبات تبرکی» ـ که توسط شرکتهای اقتصادی رضوی (وابسته به آستان قدس) تولید شده‌اند ـ از دیگر اقدامات تولیت جدید در جهت توسعه‌ی مفهوم و آیین «تبرک» آن‌هم در اشکال جدید است. توسعه‌ی پیاده‌روی امام‌رضا در روزهای پایانی صفر با الگوبرداری از پیاده‌روی اربعین و راه‌اندازی گارد مخصوص حرم (پلیس مذهبی) را نیز باید به فهرست اقدامات آیینی آستان قدس در زمان حاضر افزود.

3
پس از آستان قدس رضوی، آستانه مقدسه حضرت معصومه از رتبه‌ی دوم در رقابت سازمان‌های مذهبی برخوردار است. این آستانه هم در سال‌های اخیر به‌موازات توسعه‌ی مساحت حرم حضرت معصومه و سازمان تولیت آن، اقدام به آیین‌سازی‌هایی‌‌ کرده که «شکرگزاری اقامه عزای در ماه‌های محرم و صفر» جدیدترین آن‌هاست. گرامی‌داشت روز 23 ربیع‌الاول به‌عنوان روز ورود حضرت معصومه به قم و برگزاری گسترده‌ی آیین‌های ولادت و وفات آن حضرت از دیگر تلاش‌های تولیت مذکور در این راستا بوده است. این تولیت همچنین در راه‌اندازی آیین‌های پیاده‌روی‌ غدیر و نظایر آن بین حرم حضرت معصومه با مسجد جمکران با همکاری تولیت مسجد جمکران نیز فعال بوده است. (رقابت بین دو تولیت مذکور در این سال‌ها، شهر قم را به یکی از مراکز تولید آیین‌های جدید تبدیل کرده است.)

@mohsenhesammazaheri
@religionandsociety