نقاب اقتصاد سیاسی بر چهره آب.. منبع: وبلاگ دکتر محمد فاضلی. قسمت اول:

نقاب اقتصاد سیاسی بر چهره آب

منبع :وبلاگ دکتر محمد فاضلی
قسمت اول :
@sahatzist
اواخر سال 1394 به دعوت روزنامه شرق با دکتر حجت میان‌آبادی به گفت‌وگو درباره مسأله آب در ایران پرداختیم. هیدروپولتیک، جامعه‌شناسی و اقتصاد سیاسی آب اصلی‌ترین محورهای گفت‌وگو بود.
به عنوان نخستین پرسش: آیا خاورمیانه با بحران آب روبه روست؟
میان‌آبادی: در مورد بحران منابع آب باید سه نکته را بررسی کنیم. یک، بحران چیست؟ دو، آب چیست؟ و سه، اگر در خاورمیانه یا غرب آسیا بحران آب وجود دارد، علل و عوامل آن چیست؟ بحران پیشامدی است غیرمنتظره و غیرقابل پیش بینی، آنی، گذرا، پویا و متغیر. آیا می توانیم بگوییم غرب آسیا یا خاورمیانه بیش از دو دهه است که دچار بحران آب است؟ این گفته درست نیست، زیرا بحران لحظه ای، گذرا و پویاست. در غرب آسیا مشکل مدیریت منابع آب شرایط آبی منطقه را وخیم تر کرده است. البته این نکته را باید توضیح دهم در خاورمیانه که یکی از ویژگی‌هایش کمبود آب است، این مشکل می تواند هم فرصت و هم تهدید باشد.
دوم، باید آب را تعریف کنیم. آب یک سیستم پیچیده طبیعی و انسانی است. سیستم‌های انسانی اصطلاحا سیستم‌های پیچیده ای هستند که غیرقابل شناسایی و غیرقابل پیش بینی هستند. سیستم های منابع آبی هم از این نوع اند. درنهایت اگر قبول کنیم در غرب آسیا بحران وجود دارد، باید به ریشه ها و عوامل ایجادکننده و ابعاد آن بپردازیم.
فاضلی: اگر بخواهیم به طور مشخص ایران را مدنظر قرار دهیم، به نظرم بحران پیشامدی نیست که یکباره رخ داده باشد. حداقل از دهه ٤٠ متونی داریم که کسانی هشدار می دهند آبخوان ها در ایران دچار مشکل شده و برخی دشت‌های ما در سال ٥٠ ممنوعه شدند.
پس اگر بحران را غیرقابل پیش بینی یا گذرا تعریف کنیم، وضعیت ما بحرانی نیست، بلکه یک پدیده مزمن حداقل ٥٠ساله است که آرام آرام به سمتش رفته ایم. یک سؤال پیش می آید: آیا نمی دانستیم، نمی توانستیم یا نخواسته ایم؟ وقتی می گوییم نمی دانستیم، می شود فقر دانش. تصور من در مورد بحران یا مشکل آب در ایران ندانستن نیست؛ یعنی اصلاً تصور نمی کنم مهندسان، شرکت ها یا دولت ها نمی دانستند کشور به سمتی می رود که عواقبش دامان کشور را می گیرد. اینکه نمی خواسته اند هم معضلی را به نام خیانت پیش می کشد. اینکه بدانید معضلی اتفاق می افتد و نخواهید کاری کنید، باوجود اینکه قدرتش را دارید، اتهام سیاسی خیلی سنگینی است.
@sahatzist
به نظرتان این طور بوده؟
فاضلی: من فکر می‌کنم مسئله نتوانستن است. نتوانسته‌ایم دانش درباره مشکل آب را به سیاست‌های کارآمد و اجرای آن ها بدل کنیم. تبیین این نتوانستن، موضوع جامعه شناسی و اقتصاد سیاسی آب است. آب منشأ قدرت و ثروت و کالایی است که حتی قبل از طبیعی بودنش، سیاسی است. یعنی شما می توانید با آب رأی بخرید، می‌توانید به گروه هایی رانت بپردازید، نمایش توسعه ایجاد کنید یا با آن بجنگید. بنابراین، اقتصاد و جامعه شناسی سیاسی آب جدی است. معتقدم همه شهروندان، دولت ها و نمایندگان مجلس، شرکت‌های پیمانکاری، بخش خصوصی و دولتی در ایران همه در منافع حاصل از نوع خاصی از مدیریت منابع آب سهیم بوده اند. در ضمن، با انواع آب سروکار داریم و باید دید در مورد کدام آب صحبت می شود؟ آب مجازی یا واقعی؛ آب سفره زیرزمینی یا روان آب سطحی؛ آبی که در تملک خصوصی است، مثل قنات ها، یا آبی که ملی شده و به تملک دولت درآمده است؟ هرکدام از این ها اقتصاد و ساختار منافع متفاوتی دارند. برای مثال، چرا شرکت ها هیچ وقت علاقه خاصی به مدیریت منابع زیرزمینی و قنات ها نداشته اند؟ قنات ها در ایران هشت میلیارد مترمکعب آب تولید می کردند و انتقال می دادند.
@sahatzist
رودخانه زاینده‌رود آورد سالانه‌ای بین ٩٠٠ تا ١٠٠٠میلیون مترمکعب، یعنی کمتر از یک میلیارد متر مکعب، دارد. هشت میلیارد مترمکعب حدود هشت برابر رودخانه زاینده رود است. قنات ها در ایران به اندازه هشت رود زاینده رود بوده اند. همین الان که بخش قابل توجهی از قنات ها از بین رفته اند، آبدهی آن ها بین چهار تا پنج میلیارد مترمکعب در سال برآورد می شود. قنات ها پایدارند، انرژی برایشان صرف نمی شود، پاک هستند و لازم نیست برایشان برق و پنل خورشیدی استفاده کنید و مهم تر از همه، در گستره هایی کار می کنند که امکان استفاده از سایر صورت های آبی را ندارید.
اعتبارات لازم برای مرمت و احیای قنوات یزد حدود ٥٠ میلیارد تومان برآورد شده است. اگر این رقم را با تسامح به ٣١ استان تعمیم بدهید، نتیجه می گیرید که ١٥٠٠ میلیارد تومان اعتبار لا