🌷اهمیت سیاحتنامه‌ی ابراهیم‌بیگ🌷. بخش دوم؛

🌷اهمّیّت سیاحتنامه‌ی ابراهیم‌بیگ🌷
بخش دوّم؛

یحیی آرین پور در جلد اوّل کتاب از صبا تا نیما درباره‌ی اهمّیّت تاریخی سیاحتنامه ابراهیم‌بیگ چنین می‌نویسد: «سیاحتنامه‌ی ابراهیم‌بیگ در واقع دائرةالمعارف جامع اوضاع ایران در اواخر قرن سیزدهم هجری است که با قلمی تند و بی‌پروا و بی‌گذشت، تحریر شده‌است... این نخستین رمان اصیل اجتماعی از نوع اروپایی در زبان فارسی است که زندگی مردم ایران را همچنان که بوده تشریح کرده و از این حیث شباهت زیادی به رمان نفوس مُرده نیکلاگوگول، نویسنده‌ی بزرگ روس پیدا می‌کند...»

فریدون آدمیّت، در کتاب ایدئولوژی نهضت مشروطیّت ایران، سیاحتنامه را بدین شکل در تاریخ تحوّل افکار و آراء مردم ایران ارزش‌گزاری می‌کند: «سیاحتنامه‌ی ابراهیم‌بیگ انتقاد همه جانبه‌ای است بر حیات جامعه‌ی ایرانی که سیاست، اقتصاد، روحانیّت، تعلیمات، اخلاق، اعتقادات و تقریباً همه‌ی متعلّقات اجتماعی را نقادی می‌کند... مهمّ‌ترین جنبه‌ی تفکّر نویسنده تحوّل ذهنی و جهان‌بینیِ تازه‌ی اوست. از مأنوسات کهنه‌ی گذشته روی برتافته، به ارزش‌های مترقّیِ جدید روی آورده است. مجموع انتقادهایش از همان سرچشمه می‌گیرد.»

علاوه بر آن، آدمیّت معتقد است که نویسنده‌ی سیاحتنامه‌ی ابراهیم‌بیگ از مشاوره و حتّی کمک‌های نوشتاری و ویراستاری روشنفکر معروف آن دوران، میرزا آقاخان کرمانی، برخوردار بوده‌است: «... تقریباً مسلّم می‌دانیم که نویسنده‌ی ادیبی در پرداختن نثر روان و قوی و پخته‌ی نخستین جلد سیاحتنامه دست داشته‌است. حتّی بعضی عبارات و اصطلاحات خاصّ میرزا آقاخان کرمانی مانند (ایرانی‌گری) در آن به کار رفته‌است. این مطلب مهمّی نیست، آنچه ارزنده و مهمّ می‌باشد اصالت عقاید و آرای حاجی زین‌العابدین است. و اینکه او مردی است پاک نهاد و استوار در افکار خویش... در جلد اوّل گفتار بلندی از زبان امین‌الدّوله نقل شده که حکایت می‌کند از آگاهیِ بصیرانه‌ی نویسنده از اندیشه‌های آن وزیر. امّا حاجی زین‌العابدین او را نمی‌شناخت. به یقین این گفتار را از زبان کسی شنیده و آورده که امین‌الدّوله را خوب می‌شناخته... در محفل ایرانیان استانبول کسی که با اندیشه‌های امین‌الدّوله نیک آشنایی داشت، و با او و برادرش نامه نگاری داشت میرزا آقاخان کرمانی است. قاعدتاً اوست منبع آن اطّلاعات درباره‌ی امین‌الدّوله که رساله مزبور را هم در اختیار داشته‌است.»

کریم کشاورز در جلد پنجم کتاب هزار سال نثر پارسی می‌نویسد: سیاحتنامه که در آغاز قرن بیستم (۱۳۲۱ ه.ق) منتشر و در همان زمان به زبان آلمانی ترجمه شده بود و شرح سفر جوانی است ایرانی، پرورش یافته‌ی خارجه که آرزوی سفر میهن کرده و از عقب ماندگیِ مردم و شیوه‌های استبدادی حکومت زمان مظفّرالدّین شاه سخت در رنج است. نثر ساده‌ی کتاب، به رغم بعضی اصطلاحات و ترکیبات خاصّ ایرانیانِ مقیم استانبول و مصر، خواننده را تحت تأثیر قرار می‌دهد. سیاحتنامه‌ی ابراهیم‌بیگ صرفاً به منظور انتقاد و مخالفت با حکومت استبدادی قاجار و بی‌عدالتی‌ها و بی نظمی‌هایی که در آن دوران حکمفرما بود نوشته شده‌است. خودِ زین‌العابدین مراغه‌ای نیز پس از انتشار جلد اوّل متوجّه استقبال وسیع مردم ایران از داستانش شده بود که در جلدهای دوّم و سوم به نمونه‌هایی از تأثیر این کتاب در گروه‌های اجتماعی گوناگون، حتّی در داخل دستگاه ایران و مقامات عالی رتبه‌ی کشور، اشاره می‌کند. امّا از همه مهمّ‌تر او به رسالت خود نیک آگاه است، یعنی از همان ابتدا که قلم در دست می‌گیرد می‌داند که علیه چه جبهه‌ی عظیمی از عادت و سنّت و کهنه پرستی و خرافه خواهد جنگید. از این رو در همان جلد اوّل وظیفه‌ی خود و دیگر نویسندگان معاصرش را چنین بیان می‌کند: این ایّام نه آن زمان است که ارباب قلم اوقات خود را صرف خولیا و افسانه‌های واهی و اراجیفِ بی‌معنی مثل گذشتگان نمایند که جز موهوم چیزی حاصلِشان نخواهد بود... بلکه وظیفه‌ی نوع پرستی و آدابِ انسانیّت را به عوام بفهمانند. و حالی نمایند که مصدر تمام نیک بختی‌ها، نام مقدّس وطن و حفظ آن به عموم اهل وطن، واجبِ عینی است.

@taft_Iran