❇️آیا دنبال کردن نفع شخصی در زمان بحران ناپسند است؟ محمد ماشین چیان.. بخش اول

❇️آیا دنبال کردن نفع شخصی در زمان بحران ناپسند است؟محمد ماشین چیان

بخش اول
برای نخستین‌بار مخالفان فایده‌گرایی جان‌استوارت میل، فیلسوف و اقتصاددان انگلیسی و به تعبیری تاثیرگذارترین فیلسوف انگلیسی‌زبان در قرن نوزدهم، در نقد آرای او در باب اقتصاد سیاسی عبارت انسان اقتصادی را ضرب کردند. «هومو ایکونامیکوس» یا انسان اقتصادی (بر وزن هومو ساپینس یا انسان خردمند) از نظریه اقتصادی تصویری هرچند کاریکاتوروار به دست می‌دهد. انسان اقتصادی فردی معقول محسوب می‌شود که همواره پی‌جویِ منفعت شخصی است. و منفعت شخصی حاصل ارزش‌گذاری ذهنی اوست.

البته در طول دویست و اندی سال گذشته ایده انسان اقتصادی نقدهای فراوانی دیده و دستخوش تغییراتی شده است. به عنوان مثال عده‌ای از جمله کارل پولانی نشان دادند که در برخی جوامع سنتی به عوض اقتصاد بازار، اقتصاد مجانی (Gift Economy) جریان دارد و مبادلات و تولیدات متناسب بده‌بستان مرامی اعضای آن قبیله یا جامعه است. همچنین بسیاری از جمله جان مینارد کینز و برخی از اقتصاددانان اتریشی ایده انسان اقتصادی را از این منظر نقد کرده‌اند که عموماً فرد در تصمیم‌گیری و ترجیحات ذهنی‌اش درک محیطی یا پیش‌بینی وثیقی نسبت به وضعیت اقتصاد کلان ندارد و منطق بشری بسیار محدودتر از آن است که بدواً در این مدل تصور می‌شده است. مضافاً به‌خصوص اتریشی‌ها (به درستی) تاکید می‌کنند که هیچ‌کس دانش کاملی نسبت به سنجه‌های اقتصادی ندارد. لذا به جای انسان اقتصادی، انسان کنشگر را پیشنهاد می‌کنند. اخیراً منتقد جدیدی به جمع قدیمی‌ترها پیوسته که اقتصاد رفتاری نام دارد و نشان می‌دهد برخی اوقات انسان‌ها لزوماً عقلایی رفتار نمی‌کنند.

خلاصه آنکه نمی‌توان گفت انسان موجودی است که همواره عقلایی رفتار کرده و فقط نفع شخصی را دنبال می‌کند. اما همه اینها در کلیتی اتفاق‌نظر دارند لذا با در نظر داشتن تمام انتقادات وارده به ایده انسان اقتصادی، می‌توان گفت که «آدمی با بضاعت محدودش پی‌جوی زندگی اقتصادی بهتر و شرایط امن‌تر است». و هیچ‌چیز غیراخلاقی‌ای راجع به این گزاره وجود ندارد.

البته در طول تاریخ همیشه این‌طور نبوده است. برای هزاران سال این تصور وجود داشت که تلاش برای پی‌جویی نفع شخصی امری خودخواهانه است و به جامعه آسیب می‌رساند. به همین خاطر است که در بسیاری از فرهنگ‌ها و مذاهب باستانی پرداختن به امور دنیوی، بیش از نیازهای اولیه، نکوهیده بوده و در مواردی همچنان هست.

آدام اسمیت درک ما را نسبت به طبیعت بشر و نتایج آن دگرگون کرد. او نشان داد که برخلاف تصور فرهنگ‌ها و نظام‌های ارزشی باستانی، پی‌جویی نفع شخصی به جامعه آسیب نمی‌رساند. برعکس، تمام پیشرفت‌های جامعه نتیجه تلاش برای پی‌جویی نفع شخصی است. این درست است که دانش افراد محدود است و تمام تصمیمات ایشان عقلایی نیست. همچنین حقیقت دارد که خیلی اوقات ترجیحات و اولویت‌های آدمی جنبه اقتصادی ندارد. ولی به‌رغم همه اینها در اقتصاد بازار وقتی فرد در پی نفع شخصی تلاش می‌کند چاره‌ای جز خیر رساندن به افراد جامعه ندارد. مضافاً مکانیسم بازار یک بازی با حاصل‌جمع صفر نیست. یعنی در مکانیسم بازار وقتی فرد منتفع می‌شود که بتواند به طرف مقابل نفعی برساند و برخلاف تصور غلط بسیاری، این‌طور نیست که نفع فرد در گرو ضرر دیگری باشد.
پس از روز نخست شکل‌گیری اقتصاد مدرن می‌دانیم که طبیعت آدمی پی‌جویی نفع شخصی برای فراهم آوردن زندگی اقتصادی بهتر است و از آن مهم‌تر پی‌جویی نفع شخصی به جامعه آسیب نمی‌رساند بلکه موتور پیشرفت جامعه است و چنان‌که اسمیت می‌گوید و ما بارها نقل کرده‌ایم و باز هم خواهیم گفت: «این احسان و نوع‌دوستی قصاب و نانوا و… نیست که شام و ناهار بر سر سفره ما می‌آورد؛ ما شام و ناهار داریم چون ایشان در تعقیب تعلقات خویش‌اند.»

ممکن است بگویید این حرف‌ها مربوط به شرایط ایده‌آل است و مشمول شرایط سخت و جنگ و کمبود و قحطی نمی‌شود. اتفاقاً برعکس، کارکرد مکانیسم بازار در چنین شرایط ناخوشایندی مشهودتر است. در شرایط سختی و نایابی عده‌ای برای نفع شخصی تلاش می‌کنند کالا را از جاهای فراوان‌تر و ارزان‌تر به مناطق جنگی و قحطی برسانند و از این فرصت مغتنم به نوایی برسند و در این راه خطرات زیادی را به جان می‌خرند. کولبران خودمان مثال روشنی از همین جنس هستند. زحمت و خطر زیادی را متحمل می‌شوند تا کالایی را ارزان‌تر به دست مصرف‌کننده رسانده و در این مسیر نفعی ببرند. مضافاً افزایش قیمت برای نفع بردن در شرایط کمیابی باعث توزیع بهینه کالا می‌شود بین افرادی که بیشترین نیاز را نسبت به آن کالاها دارند. در صورت ارزان ماندن کالا در شرایط کمیابی اجناس انبار خواهند شد و به دست نیازمندان آن کالا نخواهد رسید. اینها معارفی است که در طول چندصدسال گذشته به گواه شواهد و مستندات بی‌شمار بارها و بارها ثابت شده است.

کانال ایده های سرمایه گذاری و تجارت؛
T.me/GECONOMY