دیوان حافظ مانند روزنامه‌ی روزانه است. اتفاق چنین پیش آمده که حافظ آخرین پیام گزار زبان فارسی باشد

دیوان حافظ مانند روزنامه ی روزانه است. تمام وقایع روز را در خودش منعکس کرده، و تبدیل کرده به وقایع دیر پای جهانی، به سرنوشت پایدار بشریّت. اتفاق چنین پیش آمده که حافظ آخرین پیام گزار زبان فارسی باشد. قبل از او بزرگان دیگری آمده بودند و همه ی گفتنی ها را گفته بودند، بخصوص سه بزرگ دیگر: فردوسی، مولوی و سعدی. شخص دیگری هم که باید اضافه کنیم خیام است که خیلی تأثیر گذارده، همین مقدار کم رباعی های منسوب به ردّپای خود را در غزل های حافظ نهاده اند. بدینگونه می توان گفت که حافظ یک شاهنامه ی کوچک را دیوانش جای داده، یک مولوی خلاصه شده و فشرده شده؛ و سعدی بیشتر از همه، برای اینکه در بیان و کلام و سبک و روش او دنباله رو سعدی است. تفکر خیامی نیز بر آنها اضافه می شود. یعنی می توان گفت که او خلاصه ی این چهار تن است. البته از همه ی کتاب های ارزنده ی گذشته دیگر هم بهره گرفته. از تمام شاعران گذشته، از رودکی تا مسعود سعد، نظامی، خاقانی، و بیشتر از همه سنایی و عطار. از کتاب های نثر، غزالی، کشف الاسرار، تفسیرهای قرآنی... و البته سبک بیان قرآن خیلی در او تأثیر گذارده، چون خودش هم حافظ قرآن بوده و خیلی از زیبایی ها و ظرافت های هنری شعری خود را از قرآن گرفته. همه ی اینها وقتی در یک وجود جمع شد، در یک نفر که طیّ بیش از پنجاه سال این کارش بوده و ابداً وقت تلف نمی کرده و هرچه را می دیده فوری ضبط می کرده و تبدیل به احسن می کرده، یعنی واقعاً مثل مسی که اکسیر به آن بزنند و طلا شود، فوری وقایع جزئی و عادی را تبدیل می کرده به وقایع اصلی و عمده، خوب چنین کسی هنر خود را مفت به دست نیاورده. البته از همه ی اینها مهمتر آن استعداد خداداد و ذاتی عجیبی است که داشته و توانسته همه ی اینها را با هم تلفیق و جمع کند، وگرنه کسان دیگری هم بوده اند که از او معلومات بیشتر داشته باشند، کتاب بیشتر خوانده باشند، ولی آنطور نتوانسته اند بشوند. این یک استثناء نادر است که می تواند در تاریخ یک کشور پیش بیاید تا یکی را به این صورت عجیب بپروراند، و عرض کردم شاید تمام تاریخ بشری چند نفر آن طوری که فردوسی نسبت به ایران هست توانسته بپروراند، یا مغزی مثل مولوی، آن طور پهناور، یا مانند سعدی آنطور چالاک اندیش، البته در تمدّن های دیگر هم کسانی بوده اند اما به طور کاملاً استثنایی.

دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن

@kharmagaas