️درباب حوزه‌ی مطالعاتی «جامعه‌خداشناسی»: گفت‌وگوی انتقادی با دکتر نجاتی حسینی.. حسن محدثی گیلوایی

♦️درباب حوزه‌ی مطالعاتی "جامعه‌خداشناسی": گفت‌وگوی انتقادی با دکتر نجاتی حسینی

✍🏻حسن محدثی گیلوایی

🔹این روزها در حال تکمیل و تدوین نهایی اثر جدیداَم تحت عنوان "رد پای خدا: چالش‌های الاهیاتی-سیاسی در ایران معاصر" هستم.

🔸در آخرین لحظات آماده‌سازی این کتاب، از خود پرسیدم که چنین اثری که محصول علایق دوگانه‌ی الاهیاتی و جامعه‌شناختی من است، در کدام حوزه‌ی معرفتی قرار می‌گیرد؟ در الاهیات یا در جامعه‌شناسی؟ به‌نظرم رسید که این اثر نه کاملاً جامعه‌شناختی است و نه کاملاً الاهیاتی بلکه مفاهیم و اندیشه‌های الاهیاتی را هم از منظر دینی و الاهیاتی و هم از لحاظ تأثیرگذاری‌های جامعه‌شناختی و تأثیرپذیری‌های اجتماعی‌شان مورد بحث قرار داده است. لذا دریافتم که به مفهوم متفاوتی برای توصیف اثرم نیازمند هستم. با مفهوم الاهیات اجتماعی آشنا بودم اما الاهیات اجتماعی در ذیل الاهیات قرار می‌گیرد و لذا دریافتم که مفهوم دیگری مورد نیاز است. این بود که به مفهوم جامعه‌خداشناسی (sociotheology) رسیدم؛ مفهومی که بتواند خداشناسی و اندیشه‌های الاهیاتی را از منظر ابعاد و آثار جامعه‌شناختی‌شان مورد بحث قرار دهد. این کلمه را در گوگل جست‌وجو کردم و دانستم ضرورت ساخت چنین مفهومی را محققان دیگر دریافته‌اند و آن را به‌کار برده و حتا از چرخش جامعه‌خداشناختی سخن گفته‌اند. اکنون مایل‌ام اثرم را به ناشر بسپارم، لذا بحث از رویکرد جامعه‌خداشناختی را به فرصتی دیگر موکول می‌کنم و اگر عمری و مجالی باشد، در ویرایش دوم کتاب پیش‌گفتاری در باب جامعه‌خداشناسی خواهم نگاشت و این حوزه‌ی معرفتی را به مخاطبان معرفی خواهم کرد.

🔹بسیار خوش‌حال‌ام که به ضرورت کار علمی و فرهنگی در جامعه‌‌ای که دین در آن نقش‌آفرینی می‌کند، بی‌آنکه بدانم اثری در حوزه‌ی معرفتی کاملاً جدیدی نوشته‌ام و اکنون می‌توانم آن را در خلال بحث از این اثر (ردّ پای خدا) به جامعه‌ی علمی و دینی کشور معرّفی کنم. بیش از هر کس دیگری باید از منتقدان دین، روشن‌فکرانی که به نقد شخصیت و چهره‌ی الله اقدام کرده‌اند، تشکر کنم.

🔸اما جست‌وجوی بیش‌تر من معلوم ساخت که فضل تقدّم کاربرد این مفهوم در زبان فارسی (البته با معنایی کاملاً متفاوت) از آنِ همکار ارج‌مند و فرهیخته‌ و دانش‌ورم در واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی، دوست عزیزم دکتر سیدمحمود نجاتی حسینی است. مایه‌ی خوش‌حالی است که در این‌جا از ایشان و فضل تقدم‌شان یاد کنم و وجود و حضورشان را قدر بدانم (نجاتی حسینی، 1389). در مقام نقد لازم است عرض کنم که در زبان نجاتی حسینی مفهوم جامعه‌خداشناسی معنای روشنی ندارد و در حالتی از ابهام رها شده است. او حتا معادل انگلیسی نادرست theo-socio”logy” را به‌کار می‌برد که می‌شود "خداجامعه‌شناسی" (نجاتی حسینی، 1393). او تئوسوسیولوژی را با تردید "دیسیپلین دانشگاهی"‌ای می‌داند "که هنوز تأسیس نشده است؟!" (همان) و در توضیح آن، جامعه‌خداشناسی را در ذیل "علوم اجتماعی اسلامی" قرار می‌دهد و آن را رقیب جامعه‌شناسی می‌داند (نجاتی حسینی، 1389: 109).

🔹یحتمل ابهام این مفهوم در نزد نجاتی حسینی در نگاه متفاوت او ریشه دارد. نجاتی حسینی چون نگاهی دینی دارد و در واقع منظور وی تئوسوسیولوژی (جامعه‌شناسی الاهی یا نگاه "خداوند به جامعه") است (که از منظر من چنین مفهومی ایرادهایی جدی دارد)، ‌لذا توجه ندارد که چنین مفهومی در مقابل علوم انسانی و جامعه‌شناسی قرار ندارد و بحث از آن نیز نمی‌تواند اختصاص به جهان اسلام داشته باشد. او بر آن است که "برداشت «جامعه-خداشناسی»، به‌طور عمده برگرفته از فضای فکری-عقیدتی است که در آن جهان اسلام درباره چالش با علم غربی و به‌ویژه حوزه فلسفه و علوم انسانی آن درگرفته است" (همان: 108).

🔸با آن‌که گمان می‌کنم دوست عزیز من نجاتی حسینی این مفهوم را به‌نحو کاملاً متفاوت و البته به‌صورت نادرستی به‌کار برده است، با این حال وظیفه‌ی خود دانستم که به کوشش‌های فکری این همکار ارج‌مند و فرهیخته اشاره کنم تا ناسپاسی نکرده باشم و جهد فکری یک محقق ایرانی را نادیده نگرفته باشم.

🔹به‌طور خلاصه عرض می‌کنم که مراد من از جامعه‌خداشناسی، حوزه‌ای مطالعاتی است که به مطالعه و بررسی توأمان الاهیاتی-جامعه‌شناختی مفاهیم و اندیشه‌های دینی می‌پردازد و مفاهیم دینی و اندیشه‌های الاهیاتی را هم در متون دینی و هم در فرامتن یعنی در جهان اجتماعی مورد بررسی قرار می‌دهد و تحولات آن‌ها را در سپهر متنی و جهان اجتماعی و نیز سپهر فردی هم‌زمان بررسی و مطالعه می‌کند.

(ادامه دارد.👇)


27 اردی‌بهشت 1398

#جامعه‌خداشناسی
@religionandsociety