خلاصه..۳۰ دی بیست و دومین سالگرد درگذشت مهندس مهدی بازرگان (۱۳۷۳-۱۲۸۶) است

#مقاله
خلاصه

۳۰ دی بیست و دومین سالگرد درگذشت مهندس مهدی بازرگان (۱۳۷۳-۱۲۸۶) است. بازرگان در سه جنبه ممتاز است: قرآن پژوهی، سازگاری علم و دین، و سیاست مداری اخلاقی. در بزرگداشت یاد این بزرگ‌مرد تاریخ معاصر ایران به ترتیب سه مقاله مرتبط با سه جنبه یادشده بتدریج منتشر می شود. دو مقاله نخست بازنشر است و مقاله سوم کار تازه. نخستین مقاله به حوزه قرآن پژوهی #مهندس_بازرگان می‌پردازد.

ابتکارات یک نواندیش
نقد و بررسی کتاب سیر تحول قرآن مهندس بازرگان

قرآن خود را کتابی خدا ساخته، دارای نظم، انسجام و هماهنگی ویژه، انزال با نزول تدریجی، برخوردار از استحکام اولیه و تفصیل و بسط ثانویه معرفی کرده است.

بازرگان در جستجوی نظم درونی قرآن به آزمونی بشری دست زده است. او با روش تحقیق ریاضی آماری به سراغ کلمات و آیات و سور قرآن رفته است. تمام کتاب بازرگان تلاشی است برای کشف منطق تنوع آیات قرآن کریم.
در کار بازرگان شش نکته ابتکاری به چشم می خورد:

یک. طول متوسط آیات، طول غالب آیات و دامنه منحنی آیات، تابع صعودی زمان نزول است و ارتفاع منحنی آیات، تابع نزولی زمان نزول آیات است. طول مبنای آیات به طور تدریجی طی ۲۳ سال نزول وحی، افزایش یافته است، از عدد ۱۸/۲ به عدد ۰۴/۴۲.

دو. قرآن کریم ۱۹۴ بار نزول داشته است که این ۱۹۴، مشتمل بر تعدادی سوره‌های مستقل و تعدادی گروه آیات است.

سه. تعیین سال نزول آیات: در هر سال چه دسته آیاتی نازل شده است. آیات نازل شده در هر سال، همخوانی با یکدیگر دارند، از تعداد کلمات همگون و طول متوسط یکسانی برخوردارند.

چهار. تعداد کلمات نازل شده بر پیامبر در هر سال، در این سالیان وحی و بعثت، یکسان است و در هر سال ۳۶۳۰ کلمه بوده است، با تقریب بسیار اندک.

تعیین مکی و مدنی، ظنی و نه یقینی است. اما تعیین ترتیب نزول و زمان نزول امری متاخر است و پیش از بازرگان بیشترین سهم را در این مسیر «نولدکه» و «بلاشر» داشته‌اند. آنچه دیگران و بازرگان گفته‌اند، ظنی است. اما فرضیه بازرگان در میان این فرضیات ظنی، از یک سازگاری درونی بیشتری برخوردار است.

پنج. تعیین درصد آیات اعتقادی و اخلاقی و فقهی در هر سال.
درصد هفت موضوع اصلی در قرآن: آیات آخرت و قیامت ۴/۲۳% ، آیات رسالت پیامبران گذشته و سرنوشت امم پیشین ۱/۲۳%، رسالت خاتم الانبیاء (توحید و نبوت و جدال با مشرکین) ۹/۲۷%، جهاد ۸/۳%، مواجهه پیامبر با امت اسلام (مومنان، منافقان، اهل کتاب، مشرکان) ۱/۱۱%، احکام تربیتی، اخلاقی و فقهی ۲/۷%، سایر موضوعات (انسان، شیطان، …) ۵/۳%.
آیات اعتقادی قرآن مجموعا ۷۵% کل قرآن، و آیات احکام فقهی کمتر از ۵%.

شش. آزمون مواردی را که ما تدریجی می‌دانیم، با شیوه تحول لفظی آیات: احکام حرمت شرب خمر، حرمت ربا، حرمت فحشا، احکام جهاد، احکام انفاق، داستان ابراهیم خلیل، مسئله آفرینش انسان، بحث تزکیه، و بالاخره داستان موسی و بنی اسرائیل. آزمون این موارد با نتایج دو بخش قبلی سازگار است.

از جمله کاستی های کتاب این است که نویسنده در مقام نتیجه‌گیری مشروح و تفصیلی از آرای خود برنیامده است. همین که در هر سال تقریبا تعداد کلمات نازل شده در قرآن ثابت مانده، نمی‌تواند یک اتفاق عادی باشد و می‌توان نتیجه گرفت که یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم همین مساله بوده است. همین که او نتیجه گرفته است، طول آیات قرآن کریم از کوتاه به بلند کشیده شده است، به معجزه‌ای غیرانسانی می‌ماند و اثبات وجود وحی است. اگر قرآن مصنوع شخص پیامبر است و پیامبر هم یک بشر است، کدام بشر می‌تواند این نظم را در طول ۲۳ سال، در زمان سختی و آسانی رعایت کند؟

کار بازرگان در «حوزه تاریخ قرآن» در کتاب «سیر تحول قرآن»، همسنگ کار سترگ علامه طباطبائی در «المیزان» در حوزه تفسیر قرآن کریم است.
سیر تحول قرآن مهندس مهدی بازرگان اثری ماندنی است و می‌تواند به عنوان «یکی از سه اثر ماندگار تاریخ قرآن در قرن حاضر» معرفی شود.
بازرگان در شرائط جانکاه زندان برازجان «یکی از ده کتاب ماندنی قرآن‌پژوهی قرن پانزدهم» را تالیف کرد.

متن کامل سیری در تحول قرآن (مجلدات ۱۲ و ۱۳ از مجموعه آثار مهندس مهدی بازرگان) به مناسبت سالگرد درگذشت وی بازنشر می شود.