قنات: هویت فراموش شده ایرانیان!

قنات :هویت فراموش شده ایرانیان!
@sahatzist
این مطلب قسمت هایی از گزارش خبرنگار حوزه محیط زیست خانم الهه موسوی است که در تارنمای دوات آن لاین تحت عنوان مروری بر مدیریت آب از ایران‌ باستان تا امروز، نشر یافته است.

🔵سال‌ها پیش، «شاردن»، جهانگرد فرانسوی، گفته بود: «در فن اکتشاف و هدایت آب، هیچ مردمی در جهان، به پای ایرانیان نمی‌رسند». با‌این‌همه سرزمین ایران دارد به گرداب بی‌آبی و خشک‌سالی می‌افتد.

🔵فاطمه ظفرنژاد، پژوهشگر بخش آب، دراین‌باره به «جامعه پویا» می‌گوید: می‌توان زاگرس را خاستگاه نخستین تمدن‌های آبی جهان نامید. تمدن کاشان در دامنه شرقی زاگرس را می‌توان از نخستین خاستگاه‌های «کشاورزی آبی» جهان دانست. تمدن پیداشده در «تپه‌های سیلک» در جنوب غربی کاشان، از کهن‌ترین تمدن‌های جهان است که به هفت هزار سال پیش بازمی‌گردد.

🔵«پتریک مک کالی»، رئیس کمیسیون سدهای سازمان ملل، آغاز کشاورزی آبی جهان را از دامنه‌های غرب زاگرس می‌داند؛ آنجا که جریان رودهای مهمی مانند هلیل‌رود، بین‌النهرین یا میان‌رودان و جریان رودهای مهمی مانند دز و کارون و کرخه و نیز اتصال این آبخیزها به آبخیزهای دو رود مهم دجله و فرات شرایط مناسبی را برای کشاورزی رقم زده است.

@sahatzist
🔵قنات‌ها به مجموعه چاه‌های کنده‌شده در زمین گفته می‌شود که در یک آبراهه زیرزمینی، آب آبخوان دامنه مخروط‌افکنه‌ها را به دشت‌های پایین‌دست هدایت می‌کنند بدون آنکه آب در برابر تابش خورشید قرار گرفته و تبخیر شود یا میزان برداشت آب بتواند از نرخ پایداری سفره بالاتر رود. به باور مورخان، این تکنولوژی بومی همواره توانسته ایرانِ تشنه را سیراب کند و چرخ تمدن عظیم این کهن‌دیار را بچرخانند.


🔵مک کالی در کتاب «رودهای خاموش» خود می‌نویسد: «از سه هزار سال پیش، نزدیک به چهار هزار قنات، در ایران احداث شد که بیش از نیمی از آنها تا دهه 40 در دست بهره‌برداری بودند و سه‌چهارم کل نیاز آبی این کشور را تأمین می‌کردند». اندیشمندان دیگری از جمله «فرد پیرس» در کتاب معروف خود «هنگامی که رودها می‌خشکند»، به خارق‌العاده‌بودن فناوری قنات که در طول آبراهه‌هایی در زیر زمین در ایران که به سه‌برابر فاصله زمین تا ماه می‌رسد اشاره کرده است
@sahatzist
🔵فاطمه ظفرنژاد در‌این‌باره می‌گوید: «با وجود تخریب ساختار قنات‌ها، این سامانه‌های بومی کهن و جایگزینی سامانه‌های ناپایدار مثل سدسازی‌ها به‌جای آنها، قنات‌ها تا دهه 70 نیز نقش مهمی در تأمین آب کشور داشتند و بیش از 32 هزار قنات در سراسر ایران، بیش از 9 میلیاردمترمکعب آب یا برابر 15 درصد کل برداشت سالانه از آبخوان‌های کشور را تأمین می‌کردند. یکی از مزیت‌های دیگر قنات‌ها این است که آنها به نیروی برق نیاز ندارند و به دست مردم و کشاورزان بومی این سرزمین و بر پایه فناوری و دانش و تجربه همین مردم ساخته شده‌اند».نویسنده کتاب «توسعه پایدار و مدیریت منابع آب»، تأکید می‌کند که قنات‌ها، نمونه‌ای از چاره‌جویی‌های ژرف‌اندیشانه مردمی سخت‌کوش هستند که طبیعت را نه با کینه و حس تملک و سلطه که با عشق و مسالمت‌جویی می‌نگرند. مردمی که آیین معنوی‌شان، از احترام به نور و آب سرشار است
@sahatzist
🔵ظفرنژاد : «سدسازی در از‌میان‌بردن قنات‌های ایران سهم مؤثری داشته است، بسیاری از قنات‌های فعال در مخزن سدها زیر آب رفته‌اند. سدهای نیشابور، نهرین طبس، ماشکید و... با هزینه بسیار سنگین‌تر از قنات‌ها ساخته شدند تا همان اراضی را آبرسانی کنند. با این تفاوت که قنات‌ها آب را در معرض تبخیر قرار نمی‌دهند، کیفیت آب را کاملا حفظ می‌کنند، به دست مردم ساخته و نگهداری و بهره‌برداری می‌شوند، پیامد منفی بر محیط ندارند و سامانه‌های تخصیص مؤثر منابع آب به شمار می‌روند».

🔵«هرچند ایرانیان دانش سدسازی را داشته و سدسازان ماهری بودند، تا‌جایی‌که سد «کریت» طبس با 60 متر ارتفاع، بلندترین سد جهان به مدت 550 سال و تا افتتاح سد «هور» آمریکا در قرن بیستم به شمار می‌رفته است، اما به‌دلیل مشکلاتی که سدها برای نظام مدیریت آب ازجمله تبخیر شدید آب از یک سو و پررسوب‌شدن مخزن سد و پایین‌آمدن کیفیت آب پدید می‌آوردند، کنار گذاشته شد و قنات‌ها جای آن را گرفتند. بااین‌همه، دور دوم سدسازی در کشور از دهه 30 و پس از سقوط دولت ملی دکتر محمد مصدق و بدون توجه به تجربه چندین‌هزارساله مدیریت بومی آب ایران آغاز شد و علاوه بر زیان‌های بزرگ مالی و صرف هزینه‌های هنگفت سدسازی، پیامدهای محیط زیس