مراجع تقلید مناسک‌ساز: پارادوکس نخبه‌گرایی فقاهت و توده‌گرایی مناسک.. ️محسن حسام مظاهری..۱

🔻مراجع تقلیدِ مناسک‌ساز: پارادوکسِ نخبه‌گرایی فقاهت و توده‌گرایی مناسک🔻

✍️محسن حسام مظاهری

1
در مناسک ثانویه، تعیین مولف و مبدع امر دشواری است. بسیاری از آیین‌ها و مناسک مذهبی سنتی، دقیقاً‌ مشخص نیست توسط چه فرد یا افرادی و دقیقاً در چه تاریخی ابداع شده و به فهرست مناسک مذهبی افزوده شده‌اند. آیین‌پژوهان و مورخان و انسان‌شناسان فرضیات مختلفی طرح می‌کنند و هرکدام براساس شواهد و مستندات سعی در تعریف تباری برای آیین‌ها دارند، اما همه‌ی این‌ها نهایتاً در حد فرضیه است و هیچ‌کدام قطعی نیست.
به نظر می‌رسد خیلی اوقات در آیین‌های سنتی با یک تألیف گروهی و زمانمند مواجه‌ایم. متن‌ها، مراسم‌ها، نشانه‌ها و نمادها هرکدام یک سیر تکوین و تکامل تدریجی را طی کرده‌اند و گروه‌هایی از افراد در ادوار مختلف و از جغرافیای متفاوت،بدون آن‌که هم را بشناسند و ببینند و از هم اطلاع داشته باشند، در این پروسه ایفای نقش کرده‌اند.

2
در مناسک نوظهور اما تعیین مؤلف و مبدع آسان‌تر است و با مرور سیر تغییرات و بررسی اقوال و اسناد (که هنوز عمدتاً شفاهی‌اند)، می‌توان مبدعان و مؤسسان را شناسایی کرد.
این مبدعان و مؤسسان، گاه دولت و حکومت، گاه یک سازمان (دولتی، فرهنگی، مذهبی)، گاه یک گروه (هیئت) و گاه حتی یک فرد (واعظ، مداح، عالم) هستند. انگیزه‌های تأسیس و ابداع هم متفاوت و متنوع است.

3
در فهرست مؤسسان مناسک شیعی در سال‌های اخیر، نام چند مرجع تقلید هم به چشم می‌خورد؛ مراجعی که اهتمام فوق‌العاده‌ای به مقوله‌ی «شعائر» نشان داده و هرکدام در فربه‌سازی مناسک شیعی عاملیت و نقش‌آفرینی مستقیم داشته‌اند؛ نقشی فراتر از تشویق و توصیه که عرف همه‌ی مراجع است.
مشخصاً آیات عظام جواد تبریزی، وحید خراسانی و سیدصادق شیرازی را می‌توان «مثلثِ مراجعِ تقلیدِ مناسک‌سازِ شیعه در سال‌های اخیر» دانست. خصوصاً دو نفر آخر که نقش پررنگ‌تری داشته‌اند.

4
به عنوان مثال توسعه‌ و ترویج عزاداری هشتم ربیع‌الاول (شهادت امام حسن عسکری در قالب دسته‌گردانی ازجمله ابداعات آقای وحید است. همچنان‌که ثبت قانونی این روز به‌عنوان تعطیل رسمی در تقویم ملی کشور نیز برپایه‌ی پیگیری‌های ایشان عملی شده است.
آقای وحید (همراه با مرحوم تبریزی) دو مؤسس عزاداری «فاطمیه» (عاشورای فاطمی) و عاملان برجسته‌شدن این عزاداری و ثبت «شهادت» حضرت زهرا در تقویم کشور و تعطیلی روز سوم جمادی‌الثانی به‌شمار می‌روند.
همچنین دهه‌ی «محسنیه» و «هفته‌ی برائت» و تلاش مؤثر در احیا و ترویج آیین‌هایی چون قمه‌زنی (تطبیر) ازجمله ابداعات و اقداماتی است که امضای آقای شیرازی پایین آن‌هاست.

5
این نقش‌آفرینی‌ها سبب اقبال و گرایش جریان‌های «هیئتی» به آقایان وحید و شیرازی شده است و (همانطور که چند روز پیش نوشتم) در این اقبال هیئتی‌ها به مراجع مناسک‌گرا و مروج شعائر، چندان تفاوتی بین مذهبی‌های هوادار جمهوری اسلامی با مذهبی‌های مخالف نظام نیست. «شعائر» فصل مشترکِ «تشیع هیئتی» و نقطه‌ی اتحاد مذهبی‌های مناسک‌گرای موافق و مخالف نظام است.

6
اما اهتمام فوق‌العاده‌ی مراجع تقلید مذکور به مقوله‌ی مناسک یک جنبه‌ی تحلیلی مهم دارد که تاکنون مغفول مانده است: این‌که مناسک ثانویه ماهیتاً به تشیع عامیانه و مردمی تعلق دارند؛ میدانی که اساساً میدان فقاهت نیست. به عبارت دیگر فربه‌شدن و تورم بُعد مناسکی شیعه، لاجرم به‌معنای فربه‌شدن تشیع عامیانه است و ترویج مناسک، درعمل اقدامی در راستای تشدید توده‌گرایی تشیع است که با نخبه‌گرایی فقاهت منافات دارد. در میدان مناسک دیگر جایی برای عرض اندام فقیه نیست؛ چون دینداری توده‌ای، به نوعی "خودبنیاد" و "خودمرجع" است. آن‌جا دیگر فقیه خوب، فقیهی است که باب میل توده موضع بگیرد، و نه بالعکس.
بااین اوصاف، در غایت امر ترویج مناسک آن‌هم با شدت و حدتی که آقایان وحید و شیرازی نشان می‌دهند، درست مثل آن است که یک فروشنده بازار رقیبش را گرم کند. البته که در مثل مناقشه نیست. اما میوه‌ی این درخت هرکجا بیفتد، در دامن فقها نخواهد افتاد.

(این البته تحلیل من است که پیشتر صراحتاً گفته‌ام در دوگانه‌ی تشیع نخبگانی و تشیع مردمی، سمت توده‌ی مردم ایستاده‌ام.)

#تورم_مناسکی_شیعه
#فربهی_مناسکی

http://uupload.ir/files/stuf_photo_2019-11-04_11-00-52.jpg
1398/8/13
@mohsenhesammazaheri
@religionandsociety