دکتر بدرالزمان قریب دیروز در نود و یک سالگی خرقه تهی کرد

دکتر بدرالزمان قریب دیروز در نود و یک سالگی خرقه تهی کرد. شکر که به قول بیهقی، «جهان خورد و کارها راند» و البته «عاقبت کار آدمی مرگ است». لابد شما هم مدام خوانده‌اید که این استاد بزرگوار «سُغدی‌شناس» برجسته‌ای بودند و کارهای شگرفی در حوزه‌ی این زبان به انجام رساندند. اما خیلی‌ها شناخت دقیقی از «سغدی» ندارند. برای اینکه فرهنگ و زبان سغدی را بهتر بشناسید، و به یاد استاد بزرگ ازدست‌رفته، چند پاراگراف از نوشته‌های ایشان درباره‌ی سغدی و سغدیان را انتخاب کرده‌ام که با هم بخوانیم:

«زبان سغدی از شاخه‌ی زبان‌های ایرانی میانه‌ی شرقی است که از قرن اول تا سیزدهم میلادی در گستره‌ی جغرافیایی عظیمی، از دریای سیاه تا چین، مردمانی ایرانی‌تبار بدان تکلم می‌‌کرده‌اند.
زبان سغدی، از نظر تنوع و حجم ادبیات، مهم‌ترین زبان ایرانی میانه‌ی شرقی است و از دیدگاه جغرافیایی و زبان‌شناختی موضعی بین زبان‌های سکایی ـ ختنی، خوارزمی و بلخی دارد.
نخستین مأخذ تاریخی نام سغد متون اوستایی و کتیبه‌های هخامنشی است. در هر دو زبان اوستایی و فارسی باستان سغد هم به معنی سرزمین و هم به معنی مردمی که در آن سکونت داشتند به کار برده شده است.
آثار مکتوب زبان سغدی به سه خط نوشته شده‌اند: خط سغدی، خط مانوی و خط سریانی. خط سغدی یکی از جوانه‌های فرعی خط تحریری آرامی است. الفبای سغدی (شامل ۲۲ حرف) و ترتیب آن از الفبای آرامی اقتباس شده است.
اولین کسانی که پرده از راز خاموش زبان سغدی برگرفتند محققان آلمانی بودند، که در نخستین سال‌های قرن بیستم، با مطالعه‌ی یک متن مکشوف از تورفان، این زبانِ تا آن روز ناشناخته را "سغدی" نامیدند. اگرچه بیرونی در حدود هزار و اندی سال پیش با ذکر نام روزها و ماه‌ها و جشن‌های سغدی تلویحاً به این زبان اشاره کرده بود، اما در قرن بیستم است که زبان سغدی تولدی دوباره یافت. شن‌های سوزان ترکستان چین در ناحیه‌ی تورفان، کتابخانه‌ی نُه قرن پنهان‌مانده‌ی یکی از غارهای هزاربودا در دون‌هوان چین، خرابه‌های دژی در کوه مغ نزدیک شهر کهن پنجیکند در تاجیکستان، و ویرانه‌های یکی از برج‌های دیده‌بانی دیوار بزرگ چین گنجینه‌ی ادبیات سغدی را بیش از یک هزاره در سینه‌ی خود به امانت نگه داشتند و راز قوم شهرنشین، بازرگان، فرهنگ‌دوست، هنرمند و مبلغ دین و دانشِ سغد را در مقابل دیدگان حیرت‌زده‌ی دانشمندان گشودند.
آثار مکتوب این زبان که از نواحی نزدیک سمرقند تا یکی از برج‌های داخلی دیوار بزرگ چین و از مغولستان شمالی تا دره‌ی علیای رود سند در شمال پاکستان کشف شده گستره‌ی جغرافیایی آن را در آسیای میانه و نفوذ فرهنگی این زبان را از قرن دوم تا سیزدهم میلادی نشان می‌دهد.
سکه‌نوشته‌های سغدی که تاریخ کهن‌ترین آن‌ها به قرن دوم میلادی می‌رسد کهن‌ترین نوشته‌های زبان سغدی است، اما بیشتر سکه‌ها از قرن پنجم به بعد ضرب و در زادگاه قوم سغد، به‌ویژه نواحی سمرقند و بخارا، پیدا شده‌اند. متون بودایی شاید پرحجم‌ترین ادبیات سغدی را تشکیل می‌دهند. بیشتر متون مانوی در صومعه‌ی مخروبه‌ای در تویوق، نزدیک تورفان، پیدا شده و مطالب فلسفی و بنیادی آیین مانی را با بیانی آمیخته به تمثیل و داستان مطرح می‌کنند. در کتابخانه‌ی یک صومعه‌ی ویران نسطوری، در بولایق، شمال تورفان، روایت‌های سغدی انجیل، داستان‌هایی از آباء کلیسا و حکایت‌هایی از زندگی شهدا و قدیسان مسیحی به زبان سغدی و خط سریانی کشف شد. اسناد کوه مغ مهم‌ترین نوشته‌های غیردینی است که تا کنون به زبان سغدی کشف شده (در سال ۱۹۳۳، در پی حفاری‌های باستان‌شناختی در ویرانه‌ی قلعه‌ای بر کوه مغ). این اسناد مربوط به شاهزاده‌ای سغدی است به نام دیواستیچ (دیواشتیچ).»

👉 @Virastaar